🩸 کمخونی فقر آهن
Iron Deficiency Anemia
📘 توضیح کلی
کمخونی فقر آهن یکی از شایعترین اختلالات خونی در جهان است که در اثر کاهش سطح آهن بدن ایجاد میشود. آهن مادهای ضروری برای ساخت هموگلوبین است؛ پروتئینی در گلبولهای قرمز خون که وظیفهاش حمل اکسیژن از ریهها به بافتهای بدن است. وقتی ذخایر آهن بدن کاهش مییابد، تولید هموگلوبین مختل شده و در نتیجه ظرفیت اکسیژنرسانی خون کاهش مییابد.
این وضعیت میتواند منجر به علائمی مانند خستگی، رنگپریدگی، تنگی نفس و ضعف عمومی شود. کمخونی فقر آهن ممکن است بهصورت تدریجی و بدون علامت ظاهر شود یا در موارد شدید، عملکرد روزمره فرد را مختل کند. این بیماری بهویژه در زنان، کودکان، سالمندان و بیماران مزمن شایعتر است و میتواند ناشی از تغذیه ناکافی، خونریزی مزمن یا اختلالات جذب باشد.
🌍 همهگیرشناسی
- بیش از ۲ میلیارد نفر در جهان به درجاتی از کمخونی فقر آهن مبتلا هستند.
- در کشورهای در حال توسعه، سوءتغذیه، انگلهای گوارشی و دسترسی محدود به مراقبتهای بهداشتی از علل شایع هستند.
- در کشورهای توسعهیافته، علل شایع شامل خونریزی گوارشی، رژیمهای غذایی محدود و بارداری است.
- گروههای پرخطر:
- زنان در سن باروری (بهویژه با قاعدگی شدید یا بارداری)
- کودکان در حال رشد
- سالمندان
- بیماران با بیماریهای مزمن کلیوی، گوارشی یا التهابی
⚠️ علائم بالینی
علائم کمخونی فقر آهن بسته به شدت بیماری و سرعت پیشرفت آن متفاوت است. در مراحل اولیه ممکن است بدون علامت باشد، اما با پیشرفت بیماری، علائم زیر ظاهر میشوند:
- خستگی مزمن و ضعف عمومی
- رنگپریدگی پوست، لبها و ناخنها
- تنگی نفس در فعالیتهای سبک
- سردرد، سرگیجه و عدم تمرکز
- تپش قلب یا ضربان نامنظم
- شکنندگی ناخنها، ریزش مو
- احساس سردی در اندامها
- تمایل به خوردن مواد غیرخوراکی (پیکا) ، مانند خاک ، یخ یا نشاسته
🧪 علتهای بروز بیماری
علل کمخونی فقر آهن را میتوان به سه دسته اصلی تقسیم کرد:
کاهش دریافت آهن از رژیم غذایی:
- رژیمهای گیاهخواری بدون مکمل
- تغذیه نامناسب در کودکان و سالمندان
- فقر غذایی در مناطق محروم
افزایش نیاز بدن به آهن:
- دوران بارداری و شیردهی
- رشد سریع در کودکان و نوجوانان
- ورزشکاران حرفهای
کاهش جذب آهن یا از دست دادن خون:
- بیماریهای گوارشی مانند سلیاک یا بیماری کرون که جذب آهن را مختل میکنند
- جراحیهای معده که سطح جذب را کاهش میدهند
- خونریزی مزمن (قاعدگی شدید، زخم معده، هموروئید، سرطان کولون)
- اهدای خون مکرر
- مصرف داروهایی که اسید معده را کاهش میدهند مانند امپرازول یا پنتوپرازول (مهارکنندههای پمپ پروتون) که جذب آهن را کاهش میدهند
🛡️ راههای پیشگیری
پیشگیری از کمخونی فقر آهن نیازمند توجه به تغذیه، غربالگری و مراقبتهای بهداشتی است:
- مصرف غذاهای غنی از آهن:
- گوشت قرمز، جگر، مرغ، ماهی
- سبزیجات برگدار تیره مانند اسفناج و جعفری
- حبوبات مانند عدس و لوبیا
- مصرف ویتامین C همراه غذا برای افزایش جذب آهن
- اجتناب از مصرف چای و قهوه بلافاصله بعد از غذا (چون جذب آهن را کاهش میدهند)
- استفاده از ظروف آهنی برای پخت غذا
- مکمل آهن در گروههای پرخطر (زنان باردار، کودکان، سالمندان)
- غربالگری دورهای در افراد پرریسک
🔬 نحوه تشخیص بیماری و آزمایش های تشخیصی
تشخیص کمخونی فقر آهن بر اساس ترکیبی از علائم بالینی و آزمایشهای خون انجام میشود. آزمایشهای اصلی عبارتند از:
|
نوع آزمایش |
کاربرد |
|
CBC (شمارش کامل سلولهای خونی) |
بررسی تعداد گلبولهای قرمز، هموگلوبین و شاخصهایی مثل) MCV حجم متوسط گلبول قرمز( |
|
فریتین سرم |
پروتئینی که ذخیره آهن بدن را نشان میدهد؛ در کمخونی فقر آهن کاهش مییابد |
|
سطح آهن سرم |
میزان آهن موجود در خون؛ در این بیماری کاهش دارد |
|
TIBC (ظرفیت کل اتصال آهن) |
نشاندهنده ظرفیت خون برای حمل آهن؛ در کمخونی فقر آهن افزایش مییابد |
|
ترانسفرین |
پروتئینی که آهن را در خون حمل میکند؛ در کمخونی فقر آهن افزایش مییابد |
|
آزمایش مدفوع برای خون مخفی |
بررسی وجود خونریزی پنهان در دستگاه گوارش |
در موارد مشکوک به خونریزی گوارشی، آندوسکوپی یا کولونوسکوپی توصیه میشود.
💊 درمان بیماری
درمان کمخونی فقر آهن شامل جایگزینی آهن و درمان علت زمینهای است:
مکملهای خوراکی آهن:
- داروهایی مانند فروس سولفات، فروس گلوکونات، فروس فومارات
- بهتر است با معده خالی یا همراه ویتامین C مصرف شوند
- عوارض شایع: تهوع، یبوست، تغییر رنگ مدفوع
مکملهای تزریقی آهن:
- در مواردی که فرد مکمل خوراکی را تحمل نمیکند یا کمخونی شدید یا مشکلی در جذب اهن از روده ها دارد .
- نیاز به نظارت پزشکی برای پیشگیری از واکنشهای آلرژیک
اصلاح علت زمینهای:
- درمان خونریزی گوارشی یا قاعدگی شدید
- اصلاح رژیم غذایی و سبک زندگی
- درمان بیماریهای زمینهای جذب اهن
پیگیری درمان:
- بررسی پاسخ درمانی با افزایش هموگلوبین طی ۲ تا ۴ هفته
- ادامه مصرف مکمل تا پر شدن ذخایر آهن (معمولاً ۳ ماه)
📚 منابع اطلاعاتی
- سازمان جهانی بهداشت WHO
- UpToDate Clinical Database
- Medscape Iron Deficiency
- Cleveland Clinic