نام آزمایش : اسمیر مستقیم برای تشخیص باسیل‌های اسیدفست
مانند باکتری عامل سل
(Direct Smear for BK – AFB Stain )
توضیح کلی آزمایش
آزمایش اسمیر مستقیم برای باسیل‌های اسیدفست یا BK با رنگ‌آمیزی AFB یکی از روش‌های سریع و ابتدایی برای شناسایی مایکوباکتریوم توبرکلوزیس در نمونه‌های بالینی است. این آزمایش بر پایه رنگ‌آمیزی زیل - نیلسن یا فلورسنت انجام می‌شود و هدف آن مشاهده مستقیم باسیل‌های مقاوم به اسید در زیر میکروسکوپ است.
این روش به‌ویژه در تشخیص اولیه سل ریوی کاربرد دارد و در مواردی که نیاز به پاسخ سریع وجود دارد، بسیار مؤثر است. اگرچه حساسیت آن نسبت به کشت یا PCR کمتر است، اما در مناطق با شیوع بالا و منابع محدود، ارزش بالینی زیادی دارد.
کاربردهای بالینی آزمایش
- تشخیص سریع سل ریوی در بیماران با علائم تنفسی
- بررسی بیماران با سرفه مزمن، خلط خونی، یا کاهش وزن
- غربالگری بیماران مشکوک به سل در مراکز درمانی
- بررسی نمونه‌های خلط، آسپیراسیون معده، مایع پلور، یا CSF
- پایش بیماران تحت درمان ضدسل
- بررسی بیماران HIV مثبت با علائم ریوی
- بررسی موارد مشکوک به سل فعال در جمعیت‌های پرخطر
فیزیولوژی و مکانیسم آزمایش
مایکوباکتریوم‌ها دارای دیواره سلولی غنی از لیپید هستند که باعث مقاومت آن‌ها به رنگ‌آمیزی‌های معمول می‌شود. در روش زیل - نیلسن، نمونه ابتدا با رنگ کربول فوشین رنگ‌آمیزی شده و سپس با اسید و الکل شسته می‌شود. باسیل‌های اسیدفست رنگ خود را حفظ کرده و به رنگ قرمز دیده می‌شوند، در حالی‌که سایر باکتری‌ها بی‌رنگ می‌شوند.
در روش فلورسنت، رنگ‌آمیزی با اورامین یا رودامین انجام می‌شود و باسیل‌ها در زیر میکروسکوپ فلورسنت به‌صورت زرد یا نارنجی دیده می‌شوند. این روش حساس‌تر و سریع‌تر است.
علائم بالینی مرتبط با مثبت شدن آزمایش
در سل ریوی:
- سرفه مزمن بیش از سه هفته
- خلط خونی
- تب و تعریق شبانه
- کاهش وزن
- ضعف عمومی
- درد قفسه سینه
- تنگی نفس
در سل خارج‌ریوی:
- سردرد و علائم مننژیت
- تورم غدد لنفاوی
- درد استخوان یا مفاصل
- علائم گوارشی یا ادراری
- تب طولانی‌مدت بدون علت مشخص
آزمایش‌های مکمل
- کشت AFB با روش BACTec برای شناسایی دقیق
- آزمایش PCR برای شناسایی DNA مایکوباکتریوم
- آزمایش حساسیت دارویی برای تعیین مقاومت
- تصویربرداری قفسه سینه یا اندام‌های درگیر
- آزمایش‌های عملکرد کبدی و کلیوی
- CBC برای بررسی آنمی یا لکوسیتوز
- آزمایش‌های HIV در بیماران با علائم غیرمعمول
- بررسی سطح آنتی‌بادی‌های ضد مایکوباکتریوم
- بررسی مایعات بدن مانند پلور، CSF، یا آسپیراسیون معده
ضرورت تشخیص زودهنگام
تشخیص زودهنگام سل با اسمیر مستقیم می‌تواند از انتقال بیماری، پیشرفت به فرم مقاوم و آسیب‌های اندامی جلوگیری کند. این روش به‌ویژه در مراکز درمانی با منابع محدود، امکان غربالگری سریع بیماران را فراهم می‌کند و می‌تواند درمان زودهنگام را تسهیل کند.
عوارض تشخیص دیرهنگام
- انتقال بیماری به اطرافیان
- پیشرفت بیماری به فرم مقاوم به دارو
- درگیری چند‌سیستمی مانند مغز، استخوان، یا کلیه
- نارسایی تنفسی یا کلیوی
- مرگ در موارد پیشرفته
- کاهش کیفیت زندگی
- بستری‌های مکرر و عوارض دارویی
- نیاز به درمان‌های طولانی‌مدت و پرهزینه
عوامل افزایش‌دهنده احتمال مثبت شدن آزمایش
- بار باکتری بالا در نمونه
- تماس نزدیک با بیمار مبتلا به سل
- نقص ایمنی مانند HIV یا دیابت
- علائم بالینی قوی و کلاسیک
- نمونه‌گیری صحیح و از محل مناسب
- بیماری فعال و پیشرفته
عوامل کاهش‌دهنده احتمال مثبت شدن آزمایش
- بار باکتری پایین یا فرم نهفته بیماری
- مصرف آنتی‌بیوتیک قبل از نمونه‌گیری
- نمونه‌گیری نادرست یا ناکافی
- بیماری‌های غیرمایکوباکتریومی با علائم مشابه
- نگهداری نامناسب نمونه‌ها
- بیماری‌های سرکوب‌کننده ایمنی
منابع
- UpToDate
- Lab Tests Online
- Mayo Clinic
- PubMed
- WHO Guidelines on Tuberculosis
- Harrison’s Principles of Internal Medicine
- CDC Tuberculosis Reference Manual
- Journal of Clinical Microbiology