نام آزمایش : GH (Growth Hormone) 

توضیح کلی

هورمون رشد (GH) یکی از مهم‌ترین هورمون‌های متابولیک بدن است که توسط سلول‌های سوماتوتروپ در هیپوفیز قدامی ترشح می‌شود. این هورمون نقش حیاتی در رشد طولی استخوان‌ها، افزایش توده عضلانی، کاهش چربی بدن، و تنظیم متابولیسم پروتئین، چربی و کربوهیدرات دارد. ترشح GH به‌صورت پالس‌دار و تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند خواب، استرس، ورزش، و تغذیه تنظیم می‌شود.

اندازه‌گیری GH در خون برای بررسی اختلالات رشد، تشخیص آکرومگالی یا ژیگانتیسم، و پایش درمان در بیماران تحت درمان با GH یا پس از جراحی هیپوفیز انجام می‌شود. به دلیل ترشح نوسانی، سطح GH پایه‌ای ممکن است گمراه‌کننده باشد و معمولاً همراه با آزمایش ‌های تحریک یا سرکوب و بررسی IGF-1 تفسیر می‌شود.

فیزیولوژی و تنظیم ترشح GH

ترشح GH تحت کنترل دو عامل اصلی از هیپوتالاموس قرار دارد:

• GHRH (Growth Hormone-Releasing Hormone) :

 محرک ترشح GH

• سوماتوستاتین:  مهارکننده  ترشح GH   

GH  اثرات خود را هم به‌صورت مستقیم و هم از طریق IGF-1 اعمال می‌کند. IGF-1 عمدتاً در کبد تولید می‌شود و مسئول رشد استخوانی، افزایش سنتز پروتئین، و تحریک تقسیم سلولی است. ترشح GH در شب و در مراحل خواب عمیق افزایش می‌یابد و در پاسخ به هیپوگلیسمی، ورزش، و استرس نیز تحریک می‌شود.

کاربردهای بالینی آزمایش GH

• تشخیص کمبود GH در کودکان با کوتاهی قد یا تأخیر رشد
• تشخیص کمبود GH در بزرگسالان با علائم متابولیکی و عضلانی
• تشخیص آکرومگالی یا ژیگانتیسم در موارد افزایش GH
• پایش درمان با GH در بیماران تحت درمان
• بررسی عملکرد هیپوفیز در موارد مشکوک به هیپوپیتویتاریسم
• افتراق بین اختلالات تغذیه‌ای، روانی و کمبود واقعی GH
• بررسی علل مقاومت به انسولین یا چاقی مرکزی در بزرگسالان

علائم بالینی مرتبط با اختلالات GH

کمبود GH در کودکان:

• کوتاهی قد نسبت به سن و جنس
• تأخیر در بلوغ استخوانی
• چهره کودکانه
• کاهش رشد عضلانی
• چربی شکمی افزایش‌یافته
• کاهش انرژی و فعالیت

کمبود GH در بزرگسالان:

• کاهش توده عضلانی
• افزایش چربی شکمی
• خستگی مزمن
• کاهش تراکم استخوان
• اختلالات خلقی و افسردگی
• کاهش کیفیت زندگی
• افزایش خطر بیماری‌های قلبی-عروقی

افزایش GH در آکرومگالی:

• بزرگ شدن دست‌ها، پاها و صورت
• تعریق زیاد
• سردرد و اختلال بینایی
• درد مفاصل
• دیابت یا مقاومت به انسولین
• فشار خون بالا
• کاردیومیوپاتی
• افزایش خطر سرطان کولون

آزمایش‌های مکمل

• IGF-1  و IGFBP-3 برای بررسی سطح پایدار GH
• آزمایش تحریک GH
• آزمایش سرکوب GH با گلوکز در موارد آکرومگالی
• MRI  هیپوفیز برای بررسی آدنوم یا هیپوپلازی
• تست ‌های عملکرد سایر هورمون‌های هیپوفیز ACTH، TSH، LH، FSH، پرولاکتین
• بررسی رشد استخوانی با عکس مچ دست در کودکان
• تست‌های تیروئیدی و آدرنال برای افتراق علل ثانویه
• آزمایش تحمل گلوکز در موارد دیابت همراه

ضرورت تشخیص زودهنگام

در کودکان، تشخیص زودهنگام کمبود GH می‌تواند از اختلال رشد دائمی، کوتاهی قد شدید، و مشکلات روانی جلوگیری کند. درمان با GH در سنین پایین اثربخشی بیشتری دارد و می‌تواند قد نهایی را بهبود بخشد. در بزرگسالان، درمان زودهنگام باعث بهبود ترکیب بدن، افزایش انرژی، بهبود خلق‌وخو، و کاهش خطر بیماری‌های قلبی می‌شود.

در موارد آکرومگالی، تشخیص زودهنگام می‌تواند از تغییرات غیرقابل برگشت استخوانی، دیابت، نارسایی قلبی، و اختلالات بینایی جلوگیری کند. درمان با جراحی، دارو یا پرتودرمانی در مراحل اولیه اثربخشی بیشتری دارد.

عوارض تشخیص دیرهنگام

کمبود  GH

• کوتاهی قد دائمی در کودکان
• اختلالات روانی و اجتماعی
• کاهش تراکم استخوان و افزایش خطر شکستگی
• افزایش چربی شکمی و مقاومت به انسولین
• خستگی مزمن و افسردگی
• کاهش کیفیت زندگی

افزایش GH

• تغییرات غیرقابل برگشت در استخوان و بافت نرم
• دیابت مقاوم به درمان
• نارسایی قلبی
• اختلالات بینایی دائمی
• آرتروز شدید
• افزایش خطر سرطان
• ناتوانی اجتماعی و روانی

عوامل افزایش‌دهنده سطح GH

• هیپوگلیسمی
• ورزش شدید
• استرس فیزیولوژیک
• خواب عمیق
• مصرف دوپامین یا آگونیست‌های آن
• آدنوم هیپوفیز
• آنورکسیا نروزا
• ژیگانتیسم در کودکان

عوامل کاهش‌دهنده سطح GH

• چاقی
• افزایش سطح گلوکز خون
• سندرم کوشینگ
• کم‌کاری هیپوفیز
• مصرف گلوکوکورتیکوئیدها
• دیابت کنترل‌نشده
• افزایش سن
• آسیب هیپوفیز پس از جراحی یا پرتودرمانی

منابع

• UpToDate
• Lab Tests Online
• Mayo Clinic
• PubMed
• Endocrine Society Guidelines
• Harrison’s Principles of Internal Medicine
• Brook’s Clinical Pediatric Endocrinology
• American Association of Clinical Endocrinologists (AACE)