نام آزمایش : GH Stimulation Test
توضیح کلی
آزمایش تحریک هورمون رشد (Growth Hormone Stimulation Test) یکی از مهم‌ترین آزمون‌های عملکردی در غدد درون‌ریز است که برای ارزیابی توانایی هیپوفیز در ترشح GH در پاسخ به محرک‌های فیزیولوژیک یا دارویی انجام می‌شود. از آنجا که ترشح GH به‌صورت پالس‌دار و متناوب است، اندازه‌گیری سطح پایه‌ای GH در خون اغلب اطلاعات کافی نمی‌دهد. بنابراین، آزمایش تحریک برای بررسی کم‌کاری محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-GH ضروری است.
این آزمایش معمولاً در موارد مشکوک به کمبود GH در کودکان با اختلال رشد، یا در بزرگسالان با علائم کمبود GH مانند کاهش توده عضلانی، افزایش چربی شکمی، خستگی مزمن، و کاهش کیفیت زندگی انجام می‌شود.
فیزیولوژی هورمون رشد
GH توسط سلول‌های سوماتوتروپ در هیپوفیز قدامی ترشح می‌شود و تحت کنترل دو عامل اصلی قرار دارد:
- GHRH (Growth Hormone-Releasing Hormone) از هیپوتالاموس که محرک ترشح GH است
- سوماتوستاتین که مهارکننده ترشح GH است
GH اثرات خود را هم به‌صورت مستقیم و هم از طریق
IGF-1 (Insulin-like Growth Factor 1) اعمال می‌کند. IGF-1 عمدتاً در کبد تولید می‌شود و مسئول اثرات رشد استخوانی، عضلانی و متابولیکی GH است.
کاربردهای بالینی آزمایش
- تشخیص کمبود GH در کودکان با کوتاهی قد یا تأخیر رشد
- تشخیص کمبود GH در بزرگسالان با علائم متابولیکی و عضلانی
- افتراق بین کمبود واقعی GH و اختلالات تغذیه‌ای یا روانی
- پایش پاسخ به درمان با GH در بیماران تحت درمان
- بررسی عملکرد هیپوفیز در موارد مشکوک به هیپوپیتویتاریسم
- ارزیابی بیماران با تومورهای هیپوفیز یا پس از جراحی هیپوفیز
روش‌های انجام آزمایش
آزمایش تحریک GH با استفاده از محرک‌های مختلف انجام می‌شود. رایج‌ترین محرک‌ها عبارت‌اند از:
- Insulin Tolerance Test (ITT) : تزریق انسولین برای ایجاد هیپوگلیسمی و تحریک GH
- Clonidine Test : تحریک گیرنده‌های آلفا-۲ آدرنرژیک
- Arginine Infusion : مهار سوماتوستاتین و تحریک GH
- Glucagon Stimulation Test : تحریک غیرمستقیم GH
- L-DOPA Test : افزایش دوپامین و تحریک GH
- GHRH + Arginine : ترکیب محرک مستقیم و غیرمستقیم
در کودکان، معمولاً از آرژنین یا کلونیدین استفاده می‌شود. در بزرگسالان، آزمایش انسولین به‌عنوان استاندارد طلایی شناخته می‌شود، اما به دلیل خطر هیپوگلیسمی شدید، نیازمند پایش دقیق است.
تفسیر نتایج
- سطح GH پس از تحریک باید به بالاتر از آستانه مشخصی برسد ، معمولاً در کودکان بالای 10 نانوگرم بر میلی لیتر ، در بزرگسالان بالای 5 نانوگرم بر میلی لیتر
- عدم افزایش مناسب GH نشان‌دهنده کمبود نسبی یا مطلق GH است
- در موارد مرزی، تکرار آزمایش یا استفاده از محرک‌های دیگر توصیه می‌شود
- سطح IGF-1 نیز باید هم‌زمان بررسی شود تا تصویر کامل‌تری از عملکرد محور GH ارائه شود
علائم بالینی کمبود GH
در کودکان:
- کوتاهی قد نسبت به سن و جنس
- تأخیر در بلوغ استخوانی
- چهره کودکانه
- کاهش رشد عضلانی
- چربی شکمی افزایش‌یافته
در بزرگسالان:
- کاهش توده عضلانی
- افزایش چربی شکمی
- خستگی مزمن
- کاهش تراکم استخوان
- اختلالات خلقی و افسردگی
- کاهش کیفیت زندگی
آزمایش‌های مکمل
- IGF-1 و IGFBP-3
- MRI هیپوفیز برای بررسی تومور یا هیپوپلازی
- آزمایش‌های عملکرد سایر هورمون‌های هیپوفیز ACTH، TSH، LH، FSH، پرولاکتین
- آزمایش‌های تیروئیدی و آدرنال برای افتراق علل ثانویه
- بررسی سطح گلوکز و انسولین در آزمایش ITT
- ارزیابی رشد استخوانی با عکس مچ دست در کودکان
ضرورت تشخیص زودهنگام
تشخیص زودهنگام کمبود GH در کودکان می‌تواند از اختلال رشد دائمی، کوتاهی قد شدید، و مشکلات روانی جلوگیری کند. درمان با GH در سنین پایین اثربخشی بیشتری دارد. در بزرگسالان، درمان زودهنگام می‌تواند باعث بهبود ترکیب بدن، افزایش انرژی، بهبود خلق‌وخو، و کاهش خطر بیماری‌های قلبی-عروقی شود.
عوارض تشخیص دیرهنگام
در کودکان:
- کوتاهی قد دائمی
- اختلالات روانی و اجتماعی
- کاهش اعتماد به نفس
- اختلالات متابولیکی
در بزرگسالان:
- افزایش چربی شکمی و مقاومت به انسولین
- کاهش تراکم استخوان و افزایش خطر شکستگی
- خستگی مزمن و افسردگی
- افزایش خطر بیماری‌های قلبی
- کاهش کیفیت زندگی
عوامل افزایش‌دهنده سطح GH
- هیپوگلیسمی
- ورزش شدید
- استرس فیزیولوژیک
- خواب عمیق
- مصرف دوپامین یا آگونیست‌های آن
- آنورکسیا نروزا
عوامل کاهش‌دهنده سطح GH
- چاقی
- افزایش سطح گلوکز خون
- سندرم کوشینگ
- کم‌کاری هیپوفیز
- مصرف گلوکوکورتیکوئیدها
- دیابت کنترل‌نشده
- افزایش سن
منابع :
- UpToDate
- Lab Tests Online
- Mayo Clinic
- PubMed
- Endocrine Society Guidelines
- Pediatric Endocrinology (Brook’s Clinical Pediatric Endocrinology)
- Harrison’s Principles of Internal Medicine
- American Association of Clinical Endocrinologists (AACE)