گروه خونی چیست؟
مقدمه و تعریف پایه
گروه خونی یک توصیف طبقه‌بندی شده از انواع خون بر اساس وجود یا عدم وجود آنتی‌ژن‌های موروثی خاص روی سطح همه سلول های بدن انسان وگلبول‌های قرمز است. این آنتی‌ژن‌ها که می‌توانند پروتئین، کربوهیدرات یا گلیکوپروتئین باشند، به عنوان نشانگرهای بیولوژیکی عمل می‌کنند و توسط سیستم ایمنی بدن شناسایی می‌شوند. تفاوت در این آنتی‌ژن‌ها منجر به دسته‌بندی خون افراد به گروه‌های مختلف می‌شود. شناخت گروه‌های خونی برای انتقال خون ایمن و همچنین در زمینه‌هایی مانند پیوند عضو، پزشکی قانونی و انسان‌شناسی بسیار حیاتی است. مهم‌ترین سیستم‌های گروه خونی، سیستم ABO و سیستم Rh هستند که در کنار یکدیگر، گروه خونی هر فرد را مشخص می‌کنند (مانند O مثبت یا AB منفی).
سیستم گروه خونی ABO
این سیستم، خون را به چهار گروه اصلی تقسیم می‌کند : A، B ، AB و O . این تقسیم‌بندی بر اساس وجود یا عدم وجود دو آنتی‌ژن A و B روی گلبول‌های قرمز است:
- گروه خونی A : تنها آنتی‌ژن A روی گلبول‌های قرمز وجود دارد.
- گروه خونی B : تنها آنتی‌ژن B روی گلبول‌های قرمز وجود دارد.
- گروه خونی AB : هر دو آنتی‌ژن A و B روی گلبول‌های قرمز وجود دارد. به این گروه «گیرنده جهانی» می‌گویند.
- گروه خونی O : هیچ یک از آنتی‌ژن‌های A یا B روی گلبول‌های قرمز وجود ندارد. به این گروه «دهنده جهانی» می‌گویند.
وجود پادتن‌ها در پلاسما
نکته بسیار مهم در سیستم ABO، وجود پادتن‌ها (آنتی‌بادی‌ها) در پلاسمای خون است. این پادتن‌ها به طور طبیعی علیه آنتی‌ژن‌هایی که روی گلبول‌های قرمز خود فرد وجود ندارد، تولید می‌شوند. به عنوان مثال:
- فرد با گروه خونی A، در پلاسمای خود پادتن ضد-B دارد.
- فرد با گروه خونی B، در پلاسمای خود پادتن ضد-A دارد.
- فرد با گروه خونی O، در پلاسمای خود هر دو پادتن ضد-A و ضد-B را دارد.
- فرد با گروه خونی AB، هیچ یک از این پادتن‌ها را ندارد.
سیستم فاکتور Rh ريسوس
دومین سیستم مهم گروه خونی، سیستم Rh است که بر اساس وجود یا عدم وجود یک آنتی‌ژن خاص به نام عامل D تعریف می‌شود :
- Rh مثبت (+) : اگر آنتی‌ژن D روی گلبول‌های قرمز وجود داشته باشد.
- Rh منفی (-) : اگر آنتی‌ژن D روی گلبول‌های قرمز وجود نداشته باشد.
فاکتور Rh معمولاً در کنار گروه ABO بیان می‌شود مانند O+ یا AB- . بر خلاف سیستم ABO، پادتن‌های ضد Rh به طور طبیعی در خون افراد Rh منفی وجود ندارند و تنها پس از مواجهه با خون Rh مثبت (مثلاً در انتقال خون ناسازگار یا حین بارداری) تولید می‌شوند.
اهمیت گروه خونی در انتقال خون
اصل بنیادی در انتقال خون، اجتناب از واکنش آنتی‌ژن-پادتن است. اگر خون اهدایی حاوی آنتی‌ژنی باشد که گیرنده بر ضد آن پادتن دارد، یک واکنش ایمنی خطرناک رخ می‌دهد. در این واکنش، پادتن‌های گیرنده به گلبول‌های قرمز اهدایی متصل شده و باعث تخریب آنها (همولیز) می‌شوند. این واکنش می‌تواند بسیار شدید و حتی تهدیدکننده زندگی باشد. بنابراین، قبل از انتقال خون، سازگاری کامل خون اهداکننده و گیرنده از نظر گروه ABO و Rh باید به دقت بررسی شود.
دهنده و گیرنده جهانی
- دهنده جهانی : افراد با گروه خونی O منفی به عنوان دهنده جهانی شناخته می‌شوند. از آنجایی که گلبول‌های قرمز آنها فاقد آنتی‌ژن‌های A، B و Rh است، در شرایط اضطراری می‌توان خون آنها را به هر گیرنده‌ای با هر گروه خونی تزریق کرد، بدون اینکه ترسی از واکنش ایمنی فوری باشد.
- گیرنده جهانی : افراد با گروه خونی AB مثبت به عنوان گیرنده جهانی شناخته می‌شوند. از آنجایی که پلاسمای آنها فاقد پادتن‌های ضد A ، ضد B و ضد Rh است، می‌توانند در شرایط ضروری از تمام گروه‌های خونی دیگر خون دریافت کنند.
اهمیت گروه خونی در بارداری
تفاوت در فاکتور Rh بین مادر و جنین می‌تواند منجر به یک عارضه جدی به نام بیماری همولیتیک نوزاد (HDN) شود. اگر مادر Rh منفی باشد و جنین Rh مثبت را از پدر به ارث برده باشد، بدن مادر ممکن است بر ضد عامل D جنین پادتن تولید کند. این پادتن‌ها می‌توانند از جفت عبور کرده و به گلبول‌های قرمز جنین حمله کنند و باعث کم‌خونی شدید، زردی و حتی مرگ شوند. خوشبختانه با تزریق گلوبولین ایمنی Rh (RhoGAM) به مادران Rh منفی در دوران بارداری و پس از زایمان، از تولید این پادتن‌ها جلوگیری می‌شود.
وراثت و توزیع گروه‌های خونی
گروه خونی یک صفت ارثی است که از والدین به فرزندان منتقل می‌شود. هر فرد دو آلل (ژن) برای گروه خونی خود دارد که یکی از هر والد به ارث می‌رسد. آلل های A و B نسبت به آلل O غالب هستند. آلل O تنها زمانی بیان می‌شود که فرد دو آلل O داشته باشد .
توزیع گروه‌های خونی در جمعیت‌های مختلف جهان یکسان نیست. به عنوان مثال، گروه خونی O در بین جمعیت قاره آمریکا و اروپا شایع‌تر است، در حالی که گروه خونی B در بین جمعیت آسیا شیوع بیشتری دارد.
کاربردهای دیگر گروه خونی
علاوه بر انتقال خون و بارداری، گروه خونی در زمینه‌های دیگری نیز کاربرد دارد:
- پزشکی قانونی : شناسایی بقایای انسانی و بررسی مدارک جنایی.
- انسان‌شناسی : ردیابی الگوهای مهاجرت و تاریخچه تکامل جمعیت‌های انسانی.
- پزشکی شخصی‌شده : برخی تحقیقات نشان می‌دهند که گروه خونی ممکن است بر حساسیت فرد به برخی بیماری‌های خاص (مانند لخته شدن خون، مالاریا یا برخی سرطان‌ها) تأثیر بگذارد.
جمع‌بندی
گروه خونی یک ویژگی ژنتیکی کلیدی و حیاتی است که بر اساس نشانگرهای موجود روی گلبول‌های قرمز تعریف می‌شود. درک سیستم‌های ABO و Rh نه تنها برای انجام ایمن انتقال خون، بلکه برای مدیریت موفق بارداری و کاربردهای گسترده علمی ضروری است. این دانش پایه‌ای که امروزه بدیهی به نظر می‌رسد، نتیجه سال‌ها تحقیق و کشف است و سالانه جان میلیون‌ها انسان را نجات می‌دهد.
منابع:
- انجمن بین‌المللی انتقال خون (International Society of Blood Transfusion - ISBT).
- کتاب "اصول انتقال خون و پزشکی تزریق" (Principles of Transfusion Medicine).
- سازمان صلیب سرخ آمریکا (American Red Cross).