آزمایش ESR (سرعت رسوب گلبول قرمز) چیست و در چه بیماری‌هایی افزایش می‌یابد؟
مقدمه و تعریف آزمایش
آزمایش ESR که مخفف عبارت Erythrocyte Sedimentation Rate است و در فارسی با نام‌های «سرعت رسوب گلبول قرمز» یا «سرعت سدیمان شناسی گلبول‌های سرخ» شناخته می‌شود، یک آزمایش خون ساده و غیراختصاصی است که وجود التهاب را در بدن نشان می‌دهد. این آزمایش میزان سرعت ته‌نشین شدن گلبول‌های قرمز در یک لوله آزمایش در مدت زمان یک ساعت را اندازه‌گیری می‌کند. اساس این آزمایش بر این اصل استوار است که در شرایط وجود التهاب، پروتئین‌های خاصی در خون افزایش می‌یابند که باعث می‌شوند گلبول‌های قرمز سریع‌تر به هم چسبیده و تشکیل دسته‌های سنگین‌تری بدهند. این توده‌های سنگین‌تر تحت نیروی جاذبه با سرعت بیشتری به انتهای لوله آزمایش رسوب می‌کنند. بنابراین، هرچه سرعت این رسوب بیشتر باشد، نشان‌دهنده میزان بیشتر التهاب در بدن است.
مکانیسم و نحوه عملکرد آزمایش
فرآیند انجام آزمایش به این شکل است که نمونه خون گرفته شده از بیمار را با یک ماده ضد انعقاد مخلوط می‌کنند تا از لخته شدن آن جلوگیری شود. سپس این خون در یک لوله باریک و بلند مخصوص قرار داده شده و به صورت عمودی نگه داشته می‌شود. تکنسین آزمایشگاه در طول یک ساعت اندازه‌گیری می‌کند که گلبول‌های قرمز چه مسافتی (بر حسب میلی‌متر) از سطح پلاسما را طی کرده و در انتهای لوله ته‌نشین شده‌اند. این عدد نهایی، میزان ESR گزارش می‌شود. به عنوان مثال، نرمال بودن آن ممکن است زیر ۲۰ میلی‌متر در ساعت باشد، در حالی که در شرایط التهابی شدید، این عدد می‌تواند به بیش از ۱۰۰ میلی‌متر در ساعت نیز برسد.
محدودیت‌ها و غیراختصاصی بودن آزمایش
نکته کلیدی در درک آزمایش ESR این است که این آزمایش غیراختصاصی است. این بدان معناست که اگرچه افزایش ESR وجود یک التهاب یا بیماری را در بدن نشان می‌دهد، اما به تنهایی نمی‌تواند علت یا محل دقیق التهاب را تشخیص دهد. افزایش ESR مانند یک چراغ هشدار است که می‌گوید «مشکلی وجود دارد» اما مشخص نمی‌کند که مشکل دقیقاً چیست. به همین دلیل، پزشکان هرگز تنها بر اساس نتیجه این آزمایش تشخیص نمی‌دهند، بلکه آن را در کنار علائم بیمار، معاینه فیزیکی و نتایج سایر آزمایشات (مانند آزمایش CRP که آن هم نشان‌دهنده التهاب است) تفسیر می‌کنند.
دلایل فیزیولوژیک افزایش ESR
پیش از پرداختن به بیماری‌ها، باید به عوامل غیربیماری‌زایی که می‌توانند باعث افزایش ESR شوند، اشاره کرد. افزایش سن به طور طبیعی باعث بالا رفتن میزان ESR می‌شود. همچنین در بانوان، به خصوص در دوران قاعدگی و بارداری، میزان ESR می‌تواند به طور فیزیولوژیک افزایش یابد. کم‌خونی (آنمی) و شکل غیرطبیعی گلبول‌های قرمز نیز می‌توانند باعث نتیجه کاذب بالا در این آزمایش شوند، بدون اینکه التهاب وجود داشته باشد.
دسته اول بیماری‌ها: بیماری‌های عفونی و التهابی
یکی از شایع‌ترین دلایل افزایش ESR، وجود عفونت‌ها در بدن است. این عفونت می‌تواند باکتریایی (مانند سل، پنومونی، عفونت استخوان و عفونت قلب) یا ویروسی باشد. علاوه بر این، بیماری‌های التهابی که منشأ عفونی ندارند نیز از دلایل مهم هستند. بیماری‌هایی مانند روماتیسم مفصلی (Rheumatoid Arthritis)، تب روماتیسمی و پلی میالژی روماتیکا (Polymyalgia Rheumatica) اغلب با افزایش بسیار قابل توجه ESR همراه هستند. بیماری‌های التهابی روده مانند کرون و کولیت اولسراتیو نیز از این دسته محسوب می‌شوند.
دسته دوم بیماری‌ها: بیماری‌های خودایمنی و بافت همبند
بسیاری از بیماری‌های خودایمنی که در آن‌ها سیستم ایمنی بدن به بافت‌های خودی حمله می‌کند، باعث ایجاد التهاب گسترده و در نتیجه افزایش ESR می‌شوند. از جمله این بیماری‌ها می‌توان به لوپوس اریتماتوی سیستمیک (SLE)، اسکلرودرمی، واسکولیت‌ها (التهاب رگ‌های خونی) و سندرم شوگرن اشاره کرد. در این بیماری‌ها، ESR می‌تواند به عنوان یک معیار برای پایش فعالیت بیماری و بررسی پاسخ به درمان مورد استفاده قرار گیرد.
دسته سوم بیماری‌ها: بیماری‌های بدخیم (سرطان‌ها)
افزایش ESR می‌تواند نشانه‌ای از وجود برخی انواع بدخیمی‌ها یا سرطان باشد. به ویژه سرطان‌هایی که سلول‌های خونی را درگیر می‌کنند، مانند مولتیپل میلوما (که در آن پروتئین‌های غیرطبیعی زیادی در خون تولید می‌شود) و لنفوم، معمولاً با افزایش بسیار شدید ESR همراه هستند. همچنین سرطان‌های جامد مانند سرطان پستان، ریه و کلیه نیز می‌توانند به دلیل ایجاد التهاب در بدن، باعث افزایش این شاخص شوند.
دسته چهارم بیماری‌ها: بیماری‌های کلیوی و سایر شرایط
نارسایی کلیه و سندرم‌های نفروتیک (که در آن کلیه‌ها مقادیر زیادی پروتئین دفع می‌کنند) می‌توانند منجر به کاهش سطح آلبومین خون شوند. از آنجایی که آلبومین از به هم چسبیدن گلبول‌های قرمز جلوگیری می‌کند، کاهش آن باعث افزایش ESR می‌گردد. علاوه بر این، بیماری‌های تیروئید (هم پرکاری و هم کم‌کاری)، برخی از بیماری‌های پوستی و همچنین پس از اعمال جراحی بزرگ یا در اثر آسیب‌های بافتی شدید (تروما) نیز ممکن است افزایش ESR را به دنبال داشته باشند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری نهایی
آزمایش ESR یک ابزار ارزشمند ولی اولیه و غیراختصاصی در پزشکی است. نتیجه بالا در این آزمایش به تنهایی به معنای تشخیص یک بیماری خاص نیست، بلکه یک نشانه مهم است که پزشک را هدایتمی کند تا با دقت بیشتری به جستجوی علت اصلی التهاب بپردازد. از این آزمایش اغلب برای پایش روند درمان بیماری‌های التهابی شناخته‌شده (مانند آرتریت روماتوئید) و ارزیابی پاسخ بیمار به درمان استفاده می‌شود. در نهایت، تفسیر نتیجه این آزمایش همواره باید توسط پزشک و در کنار سایر یافته‌های بالینی و آزمایشگاهی انجام پذیرد.
منابع:
- کتاب راهنمای آزمایشگاه بالینی "Tietz" (Tietz Textbook of Clinical Chemistry and Molecular Diagnostics)
- وب‌سایت Medscape، بخش Pathology & Lab Medicine.
- انجمن روماتولوژی آمریکا (American College of Rheumatology).